ناکامی پروژه‌های شهرهای جدید: وعده‌ای که تحقق نیافت

به گزارش اقتصادنگار -شهرهای جدید در ایران، به‌ویژه از دهه ۱۳۷۰ به بعد، با هدف کاهش فشار جمعیتی بر کلان‌شهرها، کنترل مهاجرت و بهبود کیفیت زندگی طراحی شدند. اما واقعیت امروز، خلاف آن را نشان می‌دهد. بیشتر این شهرها نتوانسته‌اند به اهداف جمعیتی خود دست یابند، و عمدتاً به سکونت‌گاه‌هایی نیمه‌متروکه، بی‌روح و بی‌زیرساخت تبدیل شده‌اند.
نمونه‌ای که حسین حاتمی‌نژاد، استاد گروه جغرافیای انسانی دانشگاه تهران به آن اشاره می‌کند – شهر جدید گلبهار – تنها یکی از ده‌ها نمونه‌ای است که به رغم سرمایه‌گذاری کلان دولتی و خصوصی، نتوانسته‌اند جمعیتی را جذب کنند که بتواند حیات اقتصادی و اجتماعی پایدار ایجاد کند.
از جمله دلایل این شکست می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
عدم تامین زیرساخت‌های اولیه (آب، برق، حمل‌ونقل، آموزش و درمان)
فاصله زیاد از مراکز شغل و اشتغال
قیمت‌گذاری غیرمنطقی و سوداگری در بازار مسکن
بی‌توجهی به پیوست‌های فرهنگی، اقلیمی و اجتماعی
۲. بحران آب و سیاست‌های ناپایدار سرزمینی
حاتمی‌نژاد با اشاره به “جنگ هیدروپولیتیک” و مدیریت نابخردانه سرزمین، به بحرانی اشاره می‌کند که امروز نه فقط یک چالش زیست‌محیطی، بلکه یک تهدید ژئوپلیتیک در داخل کشور شده است. خشک‌شدن دریاچه‌ها، رودخانه‌ها، دشت‌های ممنوعه و گسترش تنش‌های آبی میان استان‌ها و حتی شهرستان‌ها، نشانه‌ای از همین سیاست‌های ناهماهنگ است.
مداخلات بی‌مبنای انسانی مانند:
انتقال آب بین‌حوضه‌ای بدون مطالعه علمی
توسعه بی‌رویه‌ی کشاورزی در مناطق کم‌آب
بارگذاری جمعیتی بدون ظرفیت سنجی اکولوژیک
همگی به بی‌ثباتی هیدروپولیتیک در کشور دامن زده‌اند. در چنین شرایطی، توسعه شهرهای جدید در نقاطی که فاقد منابع آب پایدار هستند، نه‌تنها کارکرد اصلاحی ندارد بلکه بحران را دوچندان می‌کند.
بازگشت به عقلانیت مکانی
حاتمی‌نژاد یک پیشنهاد اساسی را مطرح می‌کند: به‌جای ساختن شهرهای مصنوعی و بی‌ریشه، باید به مناطق تاریخی و کهن با قابلیت‌های اکولوژیک و ژئومورفولوژیک مناسب بازگردیم. مناطقی که طی قرون گذشته به صورت طبیعی توسعه یافته‌اند و پیوندی ارگانیک با محیط خود دارند.
در واقع، کلید نجات توسعه فضایی در ایران، نه در ساخت “شهر جدید”، بلکه در احیای “شهرهای ریشه‌دار” است؛ با نگاه توسعه‌پایدار، پیوست‌های زیست‌محیطی، مشارکت جوامع محلی، و اولویت دادن به عقلانیت فضایی بر سوداگری و پروژه‌محوری.